Ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года — трагічная дата беларускай гісторыі ХХ стагоддзя. Сёння мы называем яе “Ноччу паэтаў”, бо ў гэтыя дні аддаём пашану памяці нашых выдатных творцаў, якія былі фізічна знішчаныя тагачасным рэжымам. Але іх памкненне да свабоды творчасці, іх вольны дух, іх авантурызм, эксперыментатарства ў паэзіі і прага да жыцця і цяпер працягваюць натхняць нашых сучаснікаў.
Што адбылося?
У ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года ў Менску, меркавана ва ўрочышчы Курапаты, былі расстраляныя 108 беларускіх дзяржаўных, культурных дзеячаў і навукоўцаў. Сярод іх 22 літаратары: паэты, празаікі, перакладчыкі, крытыкі.
Самаму старэйшаму з забітых, празаіку і публіцысту Янку Нёманскаму, споўнілася 47 год, а сярод самых маладых – паэт і перакладчык Юлій Таўбін (26 год), літаратурны крытык Пётр Хатулёў (25 год), педагог і школьны настаўнік Іван Жылуцкі (25 год).
Расстрэл 29.10.1937 стаў самай трагічнай кропкай хвалі маштабных рэпрэсій супраць нацыянальнай інтэлігенцыі Беларусі. Хваля гэтая доўжылася з 1929 па 1938 год, мела мэтай знішчэнне нацыянальна арыентаваных творцаў, выкладчыкаў, службоўцаў, навукоўцаў і закранула больш за 500 выбітных дзеячаў беларускай культуры. Некалькі соцень чалавек былі высланыя за межы Беларусі, некалькі соцень – расстраляныя, дзясяткі адпраўленыя ў лагеры і загінулі ў ГУЛАГу.
У жніўні 1937 года ва ўнутраным дворыку турмы НКУС былі спаленыя тысячы старонак рукапісаў
Вершы і проза, лісты, дзённікі, успаміны, фотаздымкі. Дзясяткі тысяч кніг рэпрэсаваных аўтараў былі выдаленыя з бібліятэчных фондаў, знішчаныя альбо адпраўленыя ў спецхраны. Імёны забітых і высланых выкрэсліваліся з даведнікаў, энцыкладпедый і падручнікаў. На іх згадку была накладзена забарона.
Штогод у Беларусі і за яе межамі 29 і 30 кастрычніка праходзяць вечары памяці рэпрэсаваных беларусаў: паэтаў, мастакоў, выдаўцоў, вучоных, выкладчыкаў, рабочых, сялян, гараджан і вяскоўцаў. Галасы гэтых імпрэзаў — галасы ахвяр рэпрэсій у Беларусі. Але не толькі. Сам факт правядзення такіх вечарын — знак нашай пашаны да папярэднікаў, нявінна знішчаных уладамі. Гэта і знак веры ў тое, што на папялішчы разбураных лёсаў — праз слёзы, пакуты і выпрабаванні — можа гадавацца веліч няскоранай нацыі.
Рэсурсы, дзе можна знайсці звесткі пра расстраляных паэтаў
Міждысцыплінарныя праекты
- Праект «(Не)расстраляныя» партала Tuzinfm.by. Самы поўны рэсурс па тэме. Тут акумуляваныя біяграфічныя матэрыялы, спасылкі на вершы — трэба толькі націснуць іконкі пад партрэтамі, гэта гіперспасылкі. Таксама на сайце музычны альбом на вершы расстраляных паэтаў, створаны беларускімі музыкамі. Там жа на асобнай ўкладцы — лекцыі па кожным з паэтаў.
- «Адкрыты спіс» — аргэгатар інфармацыі пра людзей, рэпрэсаваных па палітычных матывах у перыяд ад 1917 да 1991 года.
- Віртуальны праект Нацыянальнай бібліятэкі, прысвечаны аб’яднанню «Маладняк»: вялікая колькасць музейных і бібліятэчных рэдкасцяў, біяграфіі, зборнікі, фоты (шмат).
Публікацыі
- «Курапаты — дарога смерці». Артыкул Зянона Пазняка і Яўгена Шмыгалёва («Літаратура і мастацтва», 1988).
- «Расстраляныя літаратары». Гісторыі 12 выбітных творцаў. Спецпраект Радыё Свабода.
- Артыкул Вікіпедыі з інфармацыяй па ночы 29 кастрычніка 1937 года.
- Што такое «Ноч расстраляных паэтаў»? Гайд ад dekoder.
- Як у БССР рэпрэсавалi тэхнароў — нават за інавацыі. Важнае інтэр’ю з даследчыкам рэпрэсій савецкага часу.
- Ноч расстраляных паэтаў. Пра аўтараў, якія больш не напішуць свае вершы — праект “Студэнцкай думкі”.
- Тэатральна-драматургічныя пошукі канца 1910-х-1920-х гадоў: вектары патэнцыйных рэфлексій . Падборка літаратуры па тэме.
- 16/45: дом Юлія Таўбіна. Міні-даследаванне праекта wir.by.
Прысвячэнні
- «Вечныя вершы» ад «Арт Сядзібы», невялікі ролік, з чытаннем Дудара, Кляшторнага і Піваварава.
- «Жывыя партрэты» паэтаў 20-х.
- Чорная ноч 1937 года. Відэа Лізы Ветравай на канале Годна.
- «Yiddish Veršes» – альбом песень на вершы яўрэйскіх паэтаў Беларусі. У іх ліку — рэпрэсаваныя ў 1937-м Ізі Харык і Мойшэ Кульбак.
- «Скарга і крыўда» , «Завяжу я…» — песні на вершы Алеся Дудара. Праект «Лялея».
- Buben Naruszewicz Baisan «1937» — імправізацыйная праграма на вершы паэтаў 1930-х.
Кнігі, нізкі вершаў - Выбраныя творы Алеся Дудара (уся кніга онлайн).
- Забітыя, але не забытыя. Вершы расстраляных паэтаў у інтэрнэт-часопісе Taubin
- “Гасцініца “Бельгія” . Дакументальны раман Ганны Севярынец, героямі якога з’яўляюцца рэпрэсаваныя ў 1930-я гады літаратары.
- «Бліскавіцы». Анталогія беларускай жаночай паэзіі міжваеннага перыяду. Спампаваць
- «Уладзімір Дубоўка. Ён і пра яго», уся кніга ў вольным доступе, гэта каму трэба пра эпоху і людзей глыбей.
- Пераклады вершаў Юлія Таўбіна на мовы свету.
Аўдыякнігі, падкасты
- «Нікому я гэтага не казала» — аўдыяспектакль-прысвячэнне забытаму лёсу і творчай спадчыне паэткі Наталлі Вішнеўскай, яркай зоркі літаратурнага Мінска 1920-30-х гадоў.
- «Непаслухмяныя дзеці кастрычніка» — YouTube-канал, дзе гучаць творы рэпрэсаваных і расстраляных у 30-х гадах паэтаў і пісьменнікаў.
- «Лабірынты» Вацлава Ластоўскага. Аўдыякніга.
- Падкаст «Белліт». Выпуск пра аповесць Міхася Зарэцкага «Голы звер».
- Падкаст «Белліт». Частка 1 і Частка 2 выпуска пра жыццё паэта Уладзіміра Дубоўкі.
- Падкаст «Белліт». Частка 1 і Частка 2 выпуска пра жыццё Максіма Гарэцкага.
- Падкаст «Белліт пад піва». Абмеркаванні творчасці Міхася Зарэцкага, Андрэя Мрыя, Уладзіміра Дубоўкі, Максіма Гарэцкага.
- Падкаст «Спіс на лета». Выпуск пра Максіма Гарэцкага.
Лекцыі
- «Непаслухмяныя дзеці Кастрычніка»: палітыка, паэтыка, этыка і эстэтыка «Маладняка». 4 лекцыі Ганны Севярынец пра час, вершы і людзей. Лекцыя 1; лекцыя 2; лекцыя 3; лекцыя 4.
- «Таленты, якіх знішчыў Сталін»: выпуск аўтарскай праграмы Андрэя Хадановіча.
- Праца з культурай памяці на прыкладзе праекта «Нерасстраляныя». Відэалекцыя Сяргея Будкіна.
- Відэапраект «Смаленне вепрука». Выпуск, прысвечаны Маскіму Гарэцкаму.
Дакументальныя і відэапраекты
- «Зніклая паэзія», дакументальны фільм рэжысёра Іллі Бажко.
- Бура і націск Міхася Чарота. Серыя дакументальна-мастацкага праекта “Лабірынты” пра рэпрэсаванага паэта.
- “Святло ў цемры”. Спектакль “Тутэйшага тэатра”, сумесны праект з фундацыяй “Тутака”.
- “Лес” Дакументальны фільм пра расстрэлы ў Навабеліцкім лесе пад Гомелем.
- Тодар. Фільм аб спатканні з Тодарам Кляшторным.
Як можна далучыцца да “Ночы паэтаў” сёлета?
Вялікія справы робяцца маленькімі крокамі, а моцныя супольныя ініцыятывы здольныя зрынаць муры раўнадушша і забыцця. Таму нават адзін верш рэпрэсаванага паэта, прачытаны ў гэты дні, нават адна запаленая ў іх памяць свечка — знак таго, што памяць пра ахвяраў рэжымаў жыве.
Як яшчэ можна ўшанаваць памяць творцаў у “Ноч паэтаў”?
- зладзіць гучныя чытанні вершаў рэпрэсаваных аўтараў;
- арганізаваць невялікі канцэрт-вечарыну, падчас якога разам заспяваць песні на вершы незаконна асуджаных беларусаў;
- разам з сябрамі і суседзямі паглядзець лекцыю з праекта “(Не)расстраляная паэзія”;
- у месцах памяці ахвяраў рэпрэсій зладзіць мітынг-рэквіем з запаленымі свечкамі;
- у храме, які вы наведваеце, куды ходзіць ваша супольнасць, замовіць службу ў памяць пра ахвяраў рэжымаў і разам памаліцца за супакой душаў забітых паэтаў;
- прачытаць кнігу (артыкул) з прапанаванай намі бібліятэчкі і расказаць пра яе сябрам, настаўніку на ўроках / выкладчыку на лекцыі;
- калі вы працуеце ў школе, распавесці вучням пра рэпрэсіі, пра паэтаў, навукоўцаў, чые лёсы знішчыў рэжым у 1930-х;
- запрасіць гісторыка ці літаратуразнаўцу, якія спецыялізуюцца на тэме рэпрэсій, і зладзіць лекцыю-дыскусію для супольнасці.
Далучыцца да акцыі “Ноч паэтаў” можна ў любым зручным для вас фармаце. Напішыце нам праз прапанаваную ніжэй форму — і мы дадамо вашу імпрэзу на агульную мапу, каб пра яе даведаліся зацікаўленыя беларусы, якія жывуць побач. Таксама, калі патрэбна, мы дапаможам вам зрабіць афішу падзеі.