Ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года — трагічная дата беларускай гісторыі ХХ стагоддзя. Сёння мы называем яе “Ноччу паэтаў”, бо ў гэтыя дні аддаём пашану памяці нашых выдатных творцаў, якія былі фізічна знішчаныя тагачасным рэжымам. Але іх памкненне да свабоды творчасці, іх вольны дух, іх авантурызм, эксперыментатарства ў паэзіі і прага да жыцця і цяпер працягваюць натхняць нашых сучаснікаў.
Што адбылося?
У ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года ў Менску, меркавана ва ўрочышчы Курапаты, былі расстраляныя 108 беларускіх дзяржаўных, культурных дзеячаў і навукоўцаў. Сярод іх 22 літаратары: паэты, празаікі, перакладчыкі, крытыкі.
Самаму старэйшаму з забітых, празаіку і публіцысту Янку Нёманскаму, споўнілася 47 год, а сярод самых маладых – паэт і перакладчык Юлій Таўбін (26 год), літаратурны крытык Пётр Хатулёў (25 год), педагог і школьны настаўнік Іван Жылуцкі (25 год).
Расстрэл 29.10.1937 стаў самай трагічнай кропкай хвалі маштабных рэпрэсій супраць нацыянальнай інтэлігенцыі Беларусі. Хваля гэтая доўжылася з 1929 па 1938 год, мела мэтай знішчэнне нацыянальна арыентаваных творцаў, выкладчыкаў, службоўцаў, навукоўцаў і закранула больш за 500 выбітных дзеячаў беларускай культуры. Некалькі соцень чалавек былі высланыя за межы Беларусі, некалькі соцень – расстраляныя, дзясяткі адпраўленыя ў лагеры і загінулі ў ГУЛАГу.
У жніўні 1937 года ва ўнутраным дворыку турмы НКУС былі спаленыя тысячы старонак рукапісаў
Вершы і проза, лісты, дзённікі, успаміны, фотаздымкі. Дзясяткі тысяч кніг рэпрэсаваных аўтараў былі выдаленыя з бібліятэчных фондаў, знішчаныя альбо адпраўленыя ў спецхраны. Імёны забітых і высланых выкрэсліваліся з даведнікаў, энцыкладпедый і падручнікаў. На іх згадку была накладзена забарона.
Штогод у Беларусі і за яе межамі 29 і 30 кастрычніка праходзяць вечары памяці рэпрэсаваных беларусаў: паэтаў, мастакоў, выдаўцоў, вучоных, выкладчыкаў, рабочых, сялян, гараджан і вяскоўцаў. Галасы гэтых імпрэзаў — галасы ахвяр рэпрэсій у Беларусі. Але не толькі. Сам факт правядзення такіх вечарын — знак нашай пашаны да папярэднікаў, нявінна знішчаных уладамі. Гэта і знак веры ў тое, што на папялішчы разбураных лёсаў — праз слёзы, пакуты і выпрабаванні — можа гадавацца веліч няскоранай нацыі.
Рэсурсы, дзе можна знайсці звесткі пра расстраляных паэтаў
Міждысцыплінарныя праекты
- Праект «(Не)расстраляныя» партала Tuzinfm.by. Самы поўны рэсурс па тэме. Тут акумуляваныя біяграфічныя матэрыялы, спасылкі на вершы — трэба толькі націснуць іконкі пад партрэтамі, гэта гіперспасылкі. Таксама на сайце музычны альбом на вершы расстраляных паэтаў, створаны беларускімі музыкамі. Там жа на асобнай ўкладцы — лекцыі па кожным з паэтаў.
- «Адкрыты спіс» — аргэгатар інфармацыі пра людзей, рэпрэсаваных па палітычных матывах у перыяд ад 1917 да 1991 года.
- Віртуальны праект Нацыянальнай бібліятэкі, прысвечаны аб’яднанню «Маладняк»: вялікая колькасць музейных і бібліятэчных рэдкасцяў, біяграфіі, зборнікі, фоты (шмат).
Публікацыі
- «Курапаты — дарога смерці». Артыкул Зянона Пазняка і Яўгена Шмыгалёва («Літаратура і мастацтва», 1988).
- «Расстраляныя літаратары». Гісторыі 12 выбітных творцаў. Спецпраект Радыё Свабода.
- Артыкул Вікіпедыі з інфармацыяй па ночы 29 кастрычніка 1937 года.
- Што такое «Ноч расстраляных паэтаў»? Гайд ад dekoder.
- Як у БССР рэпрэсавалi тэхнароў — нават за інавацыі. Важнае інтэр’ю з даследчыкам рэпрэсій савецкага часу.
- Ноч расстраляных паэтаў. Пра аўтараў, якія больш не напішуць свае вершы — праект “Студэнцкай думкі”.
- Тэатральна-драматургічныя пошукі канца 1910-х-1920-х гадоў: вектары патэнцыйных рэфлексій . Падборка літаратуры па тэме.
- 16/45: дом Юлія Таўбіна. Міні-даследаванне праекта wir.by.
Прысвячэнні
- «Вечныя вершы» ад «Арт Сядзібы», невялікі ролік, з чытаннем Дудара, Кляшторнага і Піваварава.
- «Жывыя партрэты» паэтаў 20-х.
- Чорная ноч 1937 года. Відэа Лізы Ветравай на канале Годна.
- «Yiddish Veršes» – альбом песень на вершы яўрэйскіх паэтаў Беларусі. У іх ліку — рэпрэсаваныя ў 1937-м Ізі Харык і Мойшэ Кульбак.
- «Скарга і крыўда» , «Завяжу я…» — песні на вершы Алеся Дудара. Праект «Лялея».
- Buben Naruszewicz Baisan «1937» — імправізацыйная праграма на вершы паэтаў 1930-х.
Кнігі, нізкі вершаў - Выбраныя творы Алеся Дудара (уся кніга онлайн).
- Забітыя, але не забытыя. Вершы расстраляных паэтаў у інтэрнэт-часопісе Taubin
- “Гасцініца “Бельгія” . Дакументальны раман Ганны Севярынец, героямі якога з’яўляюцца рэпрэсаваныя ў 1930-я гады літаратары.
- «Бліскавіцы». Анталогія беларускай жаночай паэзіі міжваеннага перыяду. Спампаваць
- «Уладзімір Дубоўка. Ён і пра яго», уся кніга ў вольным доступе, гэта каму трэба пра эпоху і людзей глыбей.
- Пераклады вершаў Юлія Таўбіна на мовы свету.
Аўдыякнігі, падкасты
- «Нікому я гэтага не казала» — аўдыяспектакль-прысвячэнне забытаму лёсу і творчай спадчыне паэткі Наталлі Вішнеўскай, яркай зоркі літаратурнага Мінска 1920-30-х гадоў.
- «Непаслухмяныя дзеці кастрычніка» — YouTube-канал, дзе гучаць творы рэпрэсаваных і расстраляных у 30-х гадах паэтаў і пісьменнікаў.
- «Лабірынты» Вацлава Ластоўскага. Аўдыякніга.
- Падкаст «Белліт». Выпуск пра аповесць Міхася Зарэцкага «Голы звер».
- Падкаст «Белліт». Частка 1 і Частка 2 выпуска пра жыццё паэта Уладзіміра Дубоўкі.
- Падкаст «Белліт». Частка 1 і Частка 2 выпуска пра жыццё Максіма Гарэцкага.
- Падкаст «Белліт пад піва». Абмеркаванні творчасці Міхася Зарэцкага, Андрэя Мрыя, Уладзіміра Дубоўкі, Максіма Гарэцкага.
- Падкаст «Спіс на лета». Выпуск пра Максіма Гарэцкага.
Лекцыі
- «Непаслухмяныя дзеці Кастрычніка»: палітыка, паэтыка, этыка і эстэтыка «Маладняка». 4 лекцыі Ганны Севярынец пра час, вершы і людзей. Лекцыя 1; лекцыя 2; лекцыя 3; лекцыя 4.
- «Таленты, якіх знішчыў Сталін»: выпуск аўтарскай праграмы Андрэя Хадановіча.
- Праца з культурай памяці на прыкладзе праекта «Нерасстраляныя». Відэалекцыя Сяргея Будкіна.
- Відэапраект «Смаленне вепрука». Выпуск, прысвечаны Маскіму Гарэцкаму.
Дакументальныя і відэапраекты
- «Зніклая паэзія», дакументальны фільм рэжысёра Іллі Бажко.
- Бура і націск Міхася Чарота. Серыя дакументальна-мастацкага праекта “Лабірынты” пра рэпрэсаванага паэта.
- “Святло ў цемры”. Спектакль “Тутэйшага тэатра”, сумесны праект з фундацыяй “Тутака”.
- “Лес” Дакументальны фільм пра расстрэлы ў Навабеліцкім лесе пад Гомелем.
- Тодар. Фільм аб спатканні з Тодарам Кляшторным.
Як можна далучыцца да “Ночы паэтаў” сёлета?
Вялікія справы робяцца маленькімі крокамі, а моцныя супольныя ініцыятывы здольныя зрынаць муры раўнадушша і забыцця. Таму нават адзін верш рэпрэсаванага паэта, прачытаны ў гэты дні, нават адна запаленая ў іх памяць свечка — знак таго, што памяць пра ахвяраў рэжымаў жыве.
Як яшчэ можна ўшанаваць памяць творцаў у “Ноч паэтаў”?
- зладзіць гучныя чытанні вершаў рэпрэсаваных аўтараў;
- арганізаваць невялікі канцэрт-вечарыну, падчас якога разам заспяваць песні на вершы незаконна асуджаных беларусаў;
- разам з сябрамі і суседзямі паглядзець лекцыю з праекта “(Не)расстраляная паэзія”;
- у месцах памяці ахвяраў рэпрэсій зладзіць мітынг-рэквіем з запаленымі свечкамі;
- у храме, які вы наведваеце, куды ходзіць ваша супольнасць, замовіць службу ў памяць пра ахвяраў рэжымаў і разам памаліцца за супакой душаў забітых паэтаў;
- прачытаць кнігу (артыкул) з прапанаванай намі бібліятэчкі і расказаць пра яе сябрам, настаўніку на ўроках / выкладчыку на лекцыі;
- калі вы працуеце ў школе, распавесці вучням пра рэпрэсіі, пра паэтаў, навукоўцаў, чые лёсы знішчыў рэжым у 1930-х;
- запрасіць гісторыка ці літаратуразнаўцу, якія спецыялізуюцца на тэме рэпрэсій, і зладзіць лекцыю-дыскусію для супольнасці.
Далучыцца да акцыі “Ноч паэтаў” можна ў любым зручным для вас фармаце. Напішыце нам праз прапанаваную ніжэй форму — і мы дадамо вашу імпрэзу на агульную мапу, каб пра яе даведаліся зацікаўленыя беларусы, якія жывуць побач. Таксама, калі патрэбна, мы дапаможам вам зрабіць афішу падзеі.
Сёлета падзеі, прысвечаныя Ночы (не)расстраляных паэтаў,
адбудуцца ў наступных гарадах:
- Саўвадор
01-04.12 Шматмоўныя паэтычныя чытанні ў Лінгвістычным інстытуце Фэдэральнага ўнівэрсітэта Баіі (UFBA) ў межах сэмінара XVIII SEPESQ.
Лондан
25.10, 17.30 Музычна-паэтычная вечарына памяці, прысвечаная Ночы расстраляных паэтаў.
Беларуская царква Святога Кірылы Тураўскага (Marian House, Holden Avenue, London, N12 8HY)
- Берлін
29.10, 19:30 Чытанні «Ноч расстраляных паэтаў».
Literarisches Colloquium Berlin (Am Sandwerder 5)
- Брэмэн
01.11, 10:00 Сяброўская вечарына памяці расстраляных творцаў.
Treffpunkt Belarusischer Gemeinschaft
- Вісбадэн
29.10, 18:00 Інтэрактыўная сустрэча “Ноч (не)расстраляных паэтаў”.
Рэгістрацыя belarusdeutsch@proton.me
- Капенгаген
29.10, 17:00 Ноч расстраляных паэтаў
Чытанне вершаў, малітва і запальванне свечак у храме разам з ксяндзом Таміславам, вячэра для жадаючых
Месца: Jesu Hjerte Kirke, Stenosgade 4A, København V (tæt på Vesterport station) Падрабязней
- Сан Францыска
30.10, 19:00 — 21:00 (дзверы адчыняюцца а 18:00)
Паэтычная вечарына ў Ноч паэтаў
Прыватная лакацыя, рэгістрацыя абавязковая. Падрабязней
- Сент-Пол
29.10, 19:00 Паэтычны вечар, прысвечаны Ночы Расстраляных Паэтаў.
Упершыню на кампусе каледжа — міні-лекцыя пра рэпрэсіі СССР і паэтычныя чытанні беларускіх вершаў з перакладам на ангельскую.
St Paul Macalester College, падрабязней
- Рыга
01.11 Вечарына «Нерасстраляныя»
16:00 экскурсія па былым будынку КДБ (на ангельскай мове, неабходная рэгістрацыя);
17:00 лекцыя даследчыцы рэпрэсіяў Валерыі Чарнаморцавай, канцэрт Юрыя Несцярэнкі і Антона Сіроціна.
Brīvības iela 61 (Stūra Māja) Падрабязней
- Вільня
26.10, 12.30 Пешаходная экскурсія «Мойшэ. Гісторыя аднаго паэта» па мясцінах, звязаных з жыццём Мойшэ Кульбака.
Пачатак: Centro poliklinika Pylimo g. 56, насупраць Halės Turgus. Для запісу пішыце ў прыватныя паведамленні профілю.
26.10, 15:30 Шпацыр памяці рэпрэсаваных беларускіх дзеячаў.
Пачатак: ля Вострай брамы (звонку, дзе Пагоня). Рэгістрацыя
29.10, 19:30 акцыя «Ноч (не)расстраляных паэтаў».
Cквер ля Музею акупацый і барацьбы за свабоду (Аuкų g. 2А, Вільнюс)
29.10, 20:00 Спектакль «Крывавая ноч».
Mroj-Hall teatras (Gedimino pr. 28)
Уваход: данат ад 10 еўраў
30.10, 18:00 Лекцыя «Расстралянае Адраджэнне» (на англійскай мове).
Філалагічны факультэт Віленскага ўніверсітэта (SP1 Auditorium)
30.10, 18:30 Вечарына памяці творцаў і настаўнікаў з Беларусі, Украіны і Літвы, якія загінулі ці страцілі свабоду ў барацьбе за нацыянальную культуру.
Vilnius Stembridge School (Nemenčinės pl. 48)
- Беласток
29.10 Ноч (не)расстраляных паэтаў. Падрабязней
17:00 Паэтычная акцыя каля кансулята Беларусі
skwer Wolnej Białorusi, 1
18:30 спектакль «Бежанцы 1915» | BY Teatr
Падрабязней
Раім наведаць: Музей Памяці Сібіры
Квіткі
- Варшава
29.10, 14:00 Акцыя памяці да Ночы паэтаў.
Pomnik Mikołaja Kopernika
29.10, 20:00 Паэтычная сустрэча «Ноч (не)расстраляных паэтаў».
Музей Вольнай Беларусі (ul. Foksal 11)
- Гданьск
29.10, 19:00 Спектакль «Расстраляныя». Рэжысёрка: Жэня Давідзенка.
Шэкспіраўскі тэатр (ul. Wojciecha Bogusławskiego 1). Квіткі
- Кракаў
29.10, 20:00 Сустрэча ў Ноч расстраляных паэтаў з чытаннем вершаў.
Aura Restaraunt (ul. Szpitalna 6)
- Люблін
29.10, 19:00 Перфарматыўнае чытанне п’есы Наталлі Русецкай «Пан Іосіф»
Chatka Żaka (Idziego Radziszewskiego 16)
20.30 Перфарматыўны шпацыр «За нашу і вашу свабоду!» (І.Радзішэўскага 18 – вул.Лангевіча 5 – Могілкі вул.Ліпавая)
21:30 Гарбата са свечкамі і паэзіяй (кавярня Baobab, Krakowskie Przedmieście 39b).
Падрабязней
- Познань
Fundacja Kut_ul.Kramarska 32
Падзея ў межах фестывалю Endemity_Opór
- Торунь
29.10, 19:00 Літаратурны вечар і перфоманс да Ночы паэтаў.
Pomnik Mikołaja Kopernika w Toruniu
- Уроцлаў
29.10, 19:00 Паэтычная вечарына «Ноч (не)расстраляных паэтаў».
Вялікая зала цэнтра CUKR (Ul Ruska 46A lok 201).
- Шчэцін
29.10, 19:00 сяброўская вечарына ў Ноч паэтаў.
al. Wojska Polskiego 69 Падрабязней
- Львоў
29.10, 18:00 жалобная імпрэза, прысвечаная «Ночы расстраляных паэтаў».
Дом вольнай Беларусі (Клепараўская, 21)
- Харкаў
30.10, 18:30 Ноч (не)расстраляных паэтаў і «вольны мікрафон».
вул. Міколы Хвылявога, 11
- Парыж
28.10 Сустрэча памяці расстраляных паэтаў
87 boulevard Exelmans 75016
- Прага
31.10, 19:00 музычна-паэтычная вечарына «Ноч (не)расстраляных паэтаў»
Кнігарня Božská Lahvice (Bílkova 122/6, 110 00 Josefov)
- Стакгольм
31.10, 18:30 Ноч расстраляных паэтаў.
Паэтычныя чытанні і лекцыя прафесара гісторыі Андрэя Катлерчука «Ноч расстраляных паэтаў у гісторыі, памяці і сучаснай Беларусі»
Кнігарня «Інтэрбук» (Hantverkargatan 32) Падрабязней
- Талін
02.11, 18:00 Ноч расстраляных паэтаў.
Беларускі дом у Эстоніі (Pärnu mnt, 6, Tallinn)
29.10, 8PM EST / 6PM MST / 5PM PST (2:00 па Варшаве) Онлайн-сустрэча памяці расстраляных паэтаў.
Арганізатары: Беларусы Канады. Далучыцца
1.11, 13.00 па Нью-Ёрку / 18:00 па Варшаве. Стрым на YouTube-канале АВА.
Лекцыя Алеся Плоткі «Расстралянае адраджэнне: беларуска-ўкраінскія літаратурныя зносіны ад 1928 да 2025»